خلاصه کتاب کلثوم ننه: رساله عقاید النساء ( نویسنده آقا جمال خوانساری )

کتاب «کلثوم ننه: رساله عقاید النساء» اثری طنزآمیز و انتقادی از آقا جمال خوانساری، عالم برجسته دوره صفویه، است که به شیوه رساله های فقهی، باورهای خرافی و آداب عامیانه رایج میان زنان آن دوره، به ویژه در اصفهان، را به ریشخند می گیرد و بدین ترتیب، پرده از جهانی از خرافه و جهل برمی دارد.

این کتاب که با نام «عقاید النساء» نیز شناخته می شود، نمونه ای کم نظیر از ادبیات طنز فارسی است که در کنار نقد بی پرده خرافات، تصویری زنده و گاه حیرت انگیز از فرهنگ عامه جامعه صفوی به دست می دهد. نویسنده با هوشمندی تمام، زبان رسمی و جدی رساله های عملیه را به خدمت طنز می گیرد تا پوچی و بی اساس بودن این باورها را به اوج رسانده و از طریق خنده، به نقد عمیق اجتماعی بپردازد. خواننده در صفحات این کتاب، خود را در میان احکامی می یابد که ظاهری شرعی دارند اما باطنی سراسر از وهم و باطل، که توسط علمای خیالی زن صادر شده اند؛ شخصیت هایی همچون کلثوم ننه، باجی یاسمن و خاله جان آقا، که هر یک فتاوای منحصر به فرد خود را دارند. این اثر نه تنها برای پژوهشگران ادبیات و تاریخ، بلکه برای هر علاقه مند به فرهنگ ایران زمین، پنجره ای تازه به سوی گذشته می گشاید و به او کمک می کند تا ابعاد مختلف زندگی اجتماعی و باورهای مردم آن دوران را از منظری متفاوت تجربه کند.

نویسنده ای از بطن دوران: آقا جمال خوانساری کیست؟

برای درک عمیق تر کتاب «کلثوم ننه»، نخست باید با خالق آن، آقا جمال خوانساری، آشنا شد. ایشان که نام کاملش محمد بن حسین بن محمد خوانساری و به آقا جمال اصفهانی نیز معروف است، یکی از فقها و علمای بزرگ شیعه در قرن دوازدهم هجری قمری محسوب می شود. وی از شاگردان برجسته ملا محمدباقر مجلسی (مجلسی اول) بود و از محضر اساتید دیگری چون آقا محمد اکمل اصفهانی، ابن میثم بحرانی و ملا رفیع مشهدی نیز بهره برد. آقا جمال خوانساری در شهر خوانسار متولد شد و بخش عمده ای از زندگی علمی و فقهی خود را در اصفهان، پایتخت آن زمان صفوی، گذراند و در همان شهر نیز در سال ۱۱۲۵ قمری دیده از جهان فروبست و در تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شد.

آقا جمال خوانساری علاوه بر «کلثوم ننه»، آثار متعددی در زمینه های مختلف علوم اسلامی از جمله فقه، کلام و فلسفه به رشته تحریر درآورده است. اما در میان تمامی تألیفات ایشان، «رساله عقاید النساء» یا «کلثوم ننه» است که نام او را بیش از سایر آثارش در افکار عمومی ماندگار کرده و شهرتی بی بدیل برایش به ارمغان آورده است. این شهرت نه تنها به دلیل محتوای طنزآمیز و انتقادی آن، بلکه به سبب جسارت و نوآوری نویسنده در به کارگیری ادبیات برای نقد اجتماعی است که در زمان خود رویکردی بسیار پیشروانه محسوب می شد. جایگاه علمی و مذهبی خوانساری به این اثر اعتبار می بخشید و نشان می داد که نقد خرافات از جانب خود علمای دین صورت می گرفته است.

کلثوم ننه: نگاهی از نزدیک به رساله عقاید النساء

کتاب «کلثوم ننه: رساله عقاید النساء» از آن دسته آثاری است که خواننده را از همان ابتدا با ساختار و محتوایی متفاوت غافلگیر می کند. آنچه این کتاب را متمایز می سازد، نه تنها موضوع بکر آن، بلکه شیوه نگارش و انگیزه پنهان در پس نگارش آن است.

نام گذاری و هویت کتاب

این کتاب با دو نام اصلی شناخته می شود: «عقاید النساء» و «کلثوم ننه». نام «عقاید النساء» (باورهای زنان) به محتوای اصلی و ماهیت کتاب که به بررسی و نقد باورهای عامیانه زنان می پردازد، اشاره دارد. اما نام «کلثوم ننه» که در میان مردم رواج بیشتری یافته، به یکی از شخصیت های اصلی و البته خیالی این رساله اشاره دارد. کلثوم ننه در واقع یکی از «فقهای خیالی زن» است که در طول کتاب فتاوا و احکام خرافی را صادر می کند و گویی به دلیل جایگاه و بزرگی این شخصیت ساختگی در میان دیگر همتایانش، کتاب به نام او شهرت یافته است. این نام گذاری دوگانه، خود نشانه ای از تلفیق جدیت موضوع (نقد عقاید) با لحن طنزآمیز و مردمی (شخصیت کلثوم ننه) است.

انگیزه حقیقی نگارش

برخلاف تصور اولیه که ممکن است «کلثوم ننه» را صرفاً گردآوری آداب و رسوم عامیانه قلمداد کند، انگیزه حقیقی آقا جمال خوانساری فراتر از مستندسازی بود. به نظر محمود کتیرایی، مصحح این کتاب، هدف اصلی نویسنده، ریشخند کردن و نقد بی پرده خرافات و معتقدات نادرست رایج در میان توده مردم، به ویژه زنان اصفهان و کسانی که خود را عالم می پنداشتند، بود. خوانساری به خوبی مشاهده کرده بود که چگونه بسیاری از باورهای بی اساس و آیین های بی ریشه، زیر لوای دین و با توجیهات ساختگی، در میان مردم رواج یافته و حتی جای احکام شرعی را گرفته اند.

او با این اثر، قصد مبارزه با این بدعت ها و روشن ساختن اذهان عمومی را داشت. کتاب به هیچ وجه قرار نبود به دایرةالمعارفی از فرهنگ عامه تبدیل شود، بلکه سلاحی برنده و طنزآلود در دست یک عالم دینی بود تا جهل و نادانی را به باد انتقاد بگیرد و پوچی این خرافات را به سادگی به نمایش بگذارد. او از این طریق به جامعه آن روزگار نشان می داد که چگونه برخی افراد با سوءاستفاده از سادگی مردم، بدعت هایی را به نام دین ترویج می دهند.

سبک نگارش: طنز فقهی!

شاید یکی از نبوغ آمیزترین جنبه های «کلثوم ننه»، سبک نگارش آن باشد. آقا جمال خوانساری کتاب خود را به شیوه «رساله های عملیه مراجع تقلید» نوشته است؛ همانند یک توضیح المسائل با ابواب، فصول، و احکام فقهی. اما تفاوت بنیادین در اینجاست که صادرکنندگان این «فتاوا»، نه علمای برجسته، بلکه مجموعه ای از «علمای خیالی زن» هستند که با نام هایی چون کلثوم ننه، باجی یاسمن، خاله جان آقا و بی بی شاه زینب، احکام عجیب و غریب خود را صادر می کنند.

این ایده، فضایی سرشار از طنز و هزل ایجاد می کند. خواننده با متنی روبرو می شود که در ظاهر جدی و ساختارمند است، اما در باطن، احکامی مضحک و بی اساس را مطرح می کند که عمق خرافات آن دوران را نمایان می سازد. نویسنده با قرار دادن اصطلاحات و عبارات فقهی در دهان این «خاله خانباجی ها»، نه تنها طنزی عمیق می آفریند، بلکه به طرز ماهرانه ای نشان می دهد که چگونه برخی از این خرافات به راستی جای حلال و حرام الهی را گرفته و حتی ادعای وجوب و استحباب پیدا کرده بودند. این «طنز فقهی» به او اجازه می داد تا نقد خود را با نهایت ظرافت و در عین حال، کوبندگی مطرح کند.

ساختار کتاب: از مقدمه تا خاتمه، فصلی بر خرافات

«کلثوم ننه: رساله عقاید النساء» با وجود محتوای طنزآمیز خود، از ساختاری بسیار منظم و فقهی گونه پیروی می کند که شباهت آن را به یک رساله عملیه تقویت می کند. این کتاب شامل یک مقدمه، شانزده باب (فصل) و یک خاتمه است. هر یک از این ابواب به موضوع خاصی از خرافات یا آداب عامیانه می پردازد و آن را با لحنی جدی اما محتوایی کمدی گونه شرح می دهد.

عناوین ابواب به وضوح نشان می دهد که نویسنده چگونه قصد داشته با الگوبرداری از رساله های فقهی، به خرافات جنبه ای مذهبی و رسمی ببخشد و سپس با بیان محتوای پوچ آن ها، به ریشخند کشاند. این عناوین شامل موضوعاتی است که از ابتدایی ترین نیازهای شرعی تا پیچیده ترین آداب اجتماعی را در بر می گیرد، اما همگی از دیدگاه علمای زن به طرز غریبی تحریف شده اند:

• در بیان غسل و وضو و تیمم
• در بیان نماز
• در بیان روزه
• در بیان نکاح
• احکام شب زفاف
• احکام و اعمال زاییدن زنان و ادعیه وارده درباره زائو
• در بیان حمام رفتن
• در بیان سازها و افعال آنها
• در بیان معاشرت زنان با شوهران خود
• در بیان مطبوخاتی که به نذر واجب می شود
• در بیان تعویذ به جهت چشم زخم
• در بیان محرم و نامحرم
• در بیان استجابت دعا
• در بیان آمدن مهمان
• در بیان صیغه خواهر و برادرخواندگی و چیزهایی که بعد از خواهرخواندگی برای یک دیگر می فرستند.

هر یک از این بخش ها با هدف خاصی نوشته شده است؛ هدف از هر باب، پرداختن به یک حوزه خاص از خرافات یا آداب عامیانه و سپس نمایش دادن پوچی و بی اساس بودن آن است. خاتمه کتاب نیز شامل ادعیه و اذکار متفرقه و آداب کثیرالمنفعه است که با همان لحن طنزآمیز و نیشدار به پایان می رسد و طنز نهفته در جای جای کتاب را تکمیل می کند. این ساختار منظم، به خواننده اجازه می دهد تا در مسیر کشف این جهان عجیب از باورها، سازماندهی و عمق طنز نویسنده را بیش از پیش درک کند.

گزارش محتوا: در دل خرافات و آداب زنان صفوی (با مثال های گویا)

قلب تپنده «کلثوم ننه» در شرح جزئیات خرافات و آداب زنان صفوی نهفته است، جایی که آقا جمال خوانساری با مثال هایی گویا و طنزآمیز، خواننده را به بطن این باورهای عجیب می برد. این بخش، فرصتی است تا با چند نمونه از «فتاوای» این علمای خیالی، عمق طنز و انتقاد پنهان در کتاب را تجربه کنیم.

احکام غسل و وضو به شیوه کلثوم ننه

از همان آغاز، «کلثوم ننه» احکام شرعی بنیادین مانند غسل و وضو را هدف طنز خود قرار می دهد و با ارائه ی استثنائات و شرایطی نامعقول، ماهیت عبادات را تحریف می کند. در این بخش، خواننده با احکامی روبرو می شود که در دنیای واقعی معنایی ندارند و صرفاً برای برجسته سازی پوچی خرافات آورده شده اند.

بدان که اجماع فتوای علماء زنان است که وضو و غسل، واجب است مگر در چندین موضع، وقتی که دست حنا یا نگار بسته باشد، یا ابرو گذارده باشد، یا بَزَک چسبانیده باشد، در این صورت ترک وضو و غسل واجب می شود و اکثر علمای مذکور، نگار را تا سه روز ساقط می دانند و می گویند که «بی بی شاه زینب» تا پنج روز یا شش روز وضو را ساقط می داند و همچنان قبل از بستن نگار تا هفت روز حرام است وضو ساختن و بعضی هم مکروه دانسته اند.

این بخش به وضوح نشان می دهد که چگونه زیبایی های ظاهری و آرایش، آنچنان اهمیت پیدا کرده بودند که می توانستند بر واجبات شرعی نیز اولویت یابند و حتی ترک وضو و غسل را واجب یا حرام کنند. این نوع فتاوا، به طرزی هوشمندانه، تضاد میان تعصبات دینی و اولویت بندی های سطحی جامعه را به نمایش می گذارد.

آیین های عجیب عقد و شب زفاف

هیچ بُعدی از زندگی از قلم نقد آقا جمال خوانساری نمانده است، حتی مقدس ترین مراسم ها مانند عقد و شب زفاف. در این بخش، خواننده با مجموعه ای از فتاوا روبرو می شود که نه تنها بی منطق هستند، بلکه به سنت های مضحکی اشاره دارند که در آن دوره رواج داشته اند. این فتاوا، هرچند به ظاهر ساده، اما تصویری دقیق از خرافات پیچیده ای می دهند که در مهم ترین لحظات زندگی زوجین، زندگی شان را تحت الشعاع قرار می دادند.

واجب است تمام بند ها را بگشاید، طشتی سرنگون گذاشته در زیر آن چراغی بسوزاند از روغن طعام و دختر بر روی زمین بنشیند و باجی یاسمن گفته هر گاه زین یافت نشود بالشی گذارد و روی آن نشیند و قدری نبات بر بند ازار خود گذارد و بی بی شاه زینب آن را واجب و دیگران مستحب می دانند؛ و کلثوم ننه گفته که هِل نیز در میان دست خود بگیرد و خاله جان آقا گفته که آن نباتی که بر بند ازار گذاشته در وقت بیرون آمدن به دست خود به دهن داماد گذارد که در نظر داماد بسیار شیرین می نماید. و این قول خالی از قوه نیست و دیگر چادری که داماد آورده در وقت عقد باید بر سر عروس انداخت و جمیع علما اتفاق دارند که هیچ یک از لباس های عروس نباید گره داشته باشد زیرا که گره به کارش می افتد و دده بزم آرا گفته که عروس در وقت عقد بر آینه نظر کند.

تصویرسازی نویسنده از این مراسم، خواننده را به قلب یک شب زفاف پر از آداب و رسوم خرافی می برد. از گره نداشتن لباس عروس برای باز شدن «گره های بخت»، تا گذاشتن نبات برای شیرینی زندگی و نگاه کردن عروس به آینه، همگی نشان از باورهای عامیانه ای دارند که می توانند از دیدگاه نویسنده نه تنها بی اساس، بلکه به نوعی تحریف کننده حقیقت زندگی باشند.

نذورات و مطبوخات واجب: سمنو، شله زرد و دیگران

یکی از جذاب ترین بخش های «کلثوم ننه»، جایی است که به نذورات و «مطبوخات واجب» (خوراکی های نذری واجب) می پردازد. سمنو، شله زرد و حلوای سوهان، که امروزه نیز بخش جدایی ناپذیری از فرهنگ ایرانی هستند، در این کتاب با فتاوایی عجیب و غریب همراه می شوند که خواننده را به خنده وامی دارد و در عین حال به فکر فرو می برد. نویسنده به خصوص بر سمنو تأکید دارد، غذایی که به نظرش به اشتباه و با توجیهاتی واهی، جایگاهی قدسی یافته بود.

اول سمنو. بدان که در وجه تسمیه سمنو اختلاف است؛ بی بی شاه زینب و خاله جان آقا را اعتقاد آن است که وقتی سمنو را وضع کرده اند، سی من آرد و یک من گندم بوده است و آن دو نفر قائلند سه منو است که از کثرت استعمال سمنو شده است. چنانکه در رسالة جداگانه متن و حاشیه تصریح نموده اند. کلثوم ننه گفته که سی من آرد و یک من گندم معلوم نیست و این سمنو بدون «ی» واقع شده است. و وجه تسمیه آن آنست که چون مصالح و اجزای آن سه چیز است که آن آرد و آب و گندم باشد؛ از این جهت سمنو گفته شده است. و بعضی بحث کرده اند که پنج چیز است و گردو و بادام نیز دارد و بعضی گفته اند دو چیز، وقتی که واضع وضع کرده بود ندانسته بلکه در آخر تصرف کرده اند و ظاهراً این قول اصح است.

و جمیع علماء را اعتقاد آن است که از اعاظم نذورات، چهار چیز است: اول سمنو، و در هر وقت می شود پخت. دوم شله زرد. و آن را باید در ماه محرم پخت گرچه برخی عقیده به تعیین وقت ندارند و به اجماع علماء هر وقت بخواهند توانند پخت. سوم حلوای سوهان، که از سمنو پخته می شود. و کلثوم ننه گفته که به بعضی می افتد خوب است و به بعضی نمی افتد بد است. چهارم اش شله قلمکار، و آن نیز مشهور است و احتیاج به ذکر ندارد.

باجی یاسمن گفته که بر هر زنی واجب است که هفته ای یک مرتبه و اگر ممکن نشود ماهی یک مرتبه و اگر باز هم استطاعت نداشته باشد سالی یک مرتبه سمنو بپزد و اگر کسی ترک کند، مرتد و اگر العیاذبالله کسی در این امر عقیده سستی داشته باشد در حکم کفر او تأملی نیست و وارد شده: اترجو رحمةالله امرأةٌ تارکة الطبخ السمنو و کان لها استطاعة طبخه، فلا فلاح لها فی الدارین الی یوم القیامه؛ و نیز دیگر احادیث در این باب بسیار دیده شده اما به همین مختصر اکتفا شد. باجی یاسمن و خاله جان آقا گفته اند، سایرین هم اختلاف ندارند که اگر زنی فندق سمنو را با خود دارد، ایمن شود از جمیع بلایا.

این عبارات با اغراق و طنزی گزنده، نه تنها به وجه تسمیه خرافی سمنو می پردازد، بلکه پخت آن را تا حد یک واجب شرعی بالا می برد و ترک آن را موجب «ارتداد و کفر» می داند! این بخش، تصویر آشکاری از انحراف باورها و اختلاط دین با خرافات را به دست می دهد. باور به «فندق سمنو» و توانایی آن در دفع بلاها نیز مثالی دیگر از عمق این خرافات است که در این اثر به خوبی به تصویر کشیده شده است.

سایر بخش های کتاب

علاوه بر مثال های ذکر شده، «کلثوم ننه» به دیگر جنبه های زندگی عامه نیز سرک می کشد. از تعویذ و چشم زخم گیری که برای دفع بلاها رایج بود، تا احکام محرم و نامحرم که گاهی اوقات با تعابیر عجیب و غریب به کار می رفتند، و اوقات استجابت دعا که به شکلی فکاهی و غیرمعقول تعیین می شدند، همگی موضوع بخش های دیگر کتاب هستند. حتی آداب مهمانی رفتن و صیغه خواهرخواندگی نیز با همان نگاه طنزآمیز مورد نقد و بررسی قرار می گیرند. هر یک از این موضوعات، دریچه ای به سوی زندگی روزمره، باورها و تعاملات اجتماعی مردم در دوره صفویه می گشاید و به خواننده کمک می کند تا پیچیدگی های فرهنگ آن زمان را از زاویه ای منتقدانه و در عین حال جذاب تجربه کند. این رویکرد فراگیر، «کلثوم ننه» را به سندی بی نظیر برای درک جامعه شناسی تاریخی ایران تبدیل کرده است.

بازتاب و نقد: کلثوم ننه از دیدگاه صاحب نظران

«کلثوم ننه» از زمان نگارش تاکنون، همواره مورد توجه و نقد صاحب نظران و پژوهشگران ادبیات، تاریخ و جامعه شناسی بوده است. دیدگاه های مختلف درباره این کتاب، ابعاد گوناگون آن را روشن تر می سازد و به فهم عمیق تر از جایگاه و تأثیر آن در فرهنگ ایرانی کمک می کند.

آقا بزرگ تهرانی

آقا بزرگ تهرانی، از علمای برجسته و کتاب شناس بزرگ، «کلثوم ننه» را «رمانی انتقادی، لطیف و خنده آور» توصیف کرده و به نقش آن در تببین بی پایگی بدعت ها و نظریه های متداول میان مردم اشاره می کند. او این کتاب را در زمره آثار شریف می داند که به خوبی نشان می دهد چگونه بسیاری از بدعت ها به اشتباه به دین نسبت داده شده اند. او حتی کلثوم ننه را یکی از چهار فقیه خیالی دانسته که کتاب به نام او نامگذاری شده است.

آیت الله سید علی خامنه ای

رهبر انقلاب اسلامی، آیت الله سید علی خامنه ای نیز در سخنرانی های خود به این کتاب اشاره کرده و آن را نمونه ای از خرافه ستیزی عالمان گذشته می داند. ایشان تأکید می کنند که «کلثوم ننه» با زبان طنز، معروف ترین خرافات زمان خودش را به زبان فتوای فقهای زنان درآورده و این امر، ضرورت مبارزه با خرافات و الگوپذیری از عملکرد عالمان مسئولیت شناس پیشین را یادآور می شود. این دیدگاه، بر جنبه تربیتی و اصلاحی کتاب تأکید دارد و آن را فراتر از یک اثر صرفاً طنزآمیز می بیند.

صادق هدایت

صادق هدایت، نویسنده نام آور معاصر، از جمله کسانی است که به مطالعه و نقد «کلثوم ننه» پرداخته است. به عقیده هدایت، این کتاب «تنها سند» موجود درباره آداب و رسوم عوام در دوره صفویه است. او البته اشاره می کند که برخی از مطالب کتاب ممکن است امروز اغراق آمیز به نظر برسند، زیرا بسیاری از عادات و خرافاتی که در آن ذکر شده، در دوران معاصر منسوخ شده و از بین رفته اند و حتی پیرزن های امروزی نیز آن ها را با دیده تمسخر می نگرند. این نظر هدایت، اهمیت تاریخی کتاب را برجسته می سازد و نشان می دهد که چگونه یک اثر طنز می تواند به منبعی ارزشمند برای مطالعه تاریخ اجتماعی تبدیل شود.

علی اکبر دهخدا و محمد معین

علی اکبر دهخدا، ادیب و لغت شناس بزرگ، «کلثوم ننه» را اثری در نقد خرافات و نوعی فکاهی می داند. محمد معین نیز بر طنز و هزل این کتاب تأکید کرده و موضوع اصلی آن را «مقابله با اختلافات فقها» می داند. این دیدگاه ها، بر جنبه ادبی و انتقادی کتاب صحه می گذارند و آن را در زمره آثار مهم طنزآمیز فارسی قرار می دهند.

مقایسه با اخلاق الاشراف عبید زاکانی

برخی از محققان، کتاب «عقاید النساء» خوانساری را از نظر رویکرد طنزآمیز و انتقادی به مسائل اجتماعی، در حد و اندازه ی «اخلاق الاشراف» عبید زاکانی می دانند. عبید زاکانی نیز در «اخلاق الاشراف» با رویکردی طنزآلود، اخلاق رایج زمان خود و رفتارهای اجتماعی را به سخره گرفته است. این مقایسه نشان دهنده عمق و اهمیت «کلثوم ننه» در تاریخ ادبیات طنز فارسی و توانایی آن در نقد مفاهیم عمیق اجتماعی از طریق طنز است.

ترجمه های جهانی

اهمیت «کلثوم ننه» تنها به مرزهای ایران محدود نمانده است. این کتاب به زبان های انگلیسی، فرانسوی و ترکی آذربایجانی ترجمه شده است، که نشان از ارزش جهانی آن به عنوان سندی از فرهنگ عامه، ادبیات طنز و رویکرد انتقادی در برابر خرافات دارد. این ترجمه ها، امکان دسترسی پژوهشگران و علاقه مندان در سراسر جهان را به این گنجینه ادبی فراهم آورده است.

اهمیت و ماندگاری کلثوم ننه در گذر زمان

کتاب «کلثوم ننه» با گذشت نزدیک به سه قرن از نگارش آن، همچنان جایگاه ویژه ای در ادبیات و فرهنگ ایران دارد. اهمیت این اثر فراتر از یک کتاب طنز معمولی است و در چندین بعد قابل بررسی است که ماندگاری آن را تضمین می کند.

سند تاریخی بی نظیر: «کلثوم ننه» یکی از معدود منابع مکتوب و در عین حال زنده است که تصویری دقیق و ملموس از جامعه شناسی، فرهنگ عامه، آداب و رسوم و باورهای مردم، به ویژه زنان، در دوره صفویه به دست می دهد. در غیاب اسناد رسمی و تاریخی که اغلب به جنبه های سیاسی و درباری می پردازند، این کتاب پنجره ای بی واسطه به زندگی روزمره و خرافات رایج میان عامه مردم می گشاید. خواننده می تواند با مطالعه آن، به جزئیات زندگی اجتماعی، تعاملات، و حتی نحوه پوشش و آرایش زنان آن دوران پی ببرد.

جایگاه در ادبیات طنز و نقد اجتماعی: این اثر نقطه ی عطفی در تاریخ ادبیات طنز و نقد اجتماعی ایران محسوب می شود. آقا جمال خوانساری با استفاده از شیوه ی «طنز فقهی»، نوآوری بی نظیری در بیان نقد خود ایجاد کرد. او با تقلید از ساختار و زبان رساله های عملیه و قرار دادن احکام پوچ در دهان شخصیت های خیالی، توانست بدون شعار و با بیانی شیرین، عمق فریبندگی خرافات و جهل را آشکار سازد. این رویکرد، آن را در کنار آثاری چون «اخلاق الاشراف» عبید زاکانی قرار می دهد و به عنوان میراثی ارزشمند در این زمینه شناخته می شود.

ارزش ماندگار در ترویج خردورزی: پیام اصلی «کلثوم ننه»، یعنی مبارزه با خرافات و ترویج خردورزی، پیامی فراتر از زمان و مکان است. این کتاب نه تنها برای جامعه صفوی، بلکه برای هر دوره ای که با چالش خرافات و جهل دست و پنجه نرم می کند، کاربرد دارد. نویسنده با مهارت تمام نشان می دهد که چگونه باورهای بی اساس می توانند جای حقایق دینی و منطق را بگیرند و زندگی فردی و اجتماعی را تحت تأثیر قرار دهند. این درس، حتی در دوران معاصر که جامعه با انواع جدیدی از خرافات و اطلاعات نادرست روبرو است، همچنان الهام بخش و راهگشاست. «کلثوم ننه» با یادآوری این حقیقت که علما و اندیشمندان همواره با جهل و خرافه مبارزه کرده اند، نقشی مهم در ترویج آگاهی ایفا می کند.

نتیجه گیری: کلثوم ننه، آیینه ای برای امروز و دیروز

«کلثوم ننه: رساله عقاید النساء» بیش از یک کتاب طنز ساده است؛ این اثری است زنده، پویا و عمیق که با زبان نیشدار طنز، به مبارزه با جهل و خرافه برمی خیزد و تصویری کم نظیر از جامعه ای در دوران صفویه ارائه می دهد. آقا جمال خوانساری با هوشمندی بی نظیر، توانسته است در قالب یک رساله فقهی، پوچی باورهای عامیانه را به چالش بکشد و با خلق شخصیت هایی چون کلثوم ننه، باجی یاسمن و خاله جان آقا، جهانی خیالی اما کاملاً آشنا از خرافات را پیش روی خواننده قرار دهد.

این کتاب نه تنها سندی مهم برای درک فرهنگ عامه، آداب و رسوم و جامعه شناسی دوره صفویه است، بلکه جایگاه ویژه ای در تاریخ ادبیات طنز و نقد اجتماعی ایران دارد. رویکرد منحصر به فرد نویسنده در استفاده از طنز برای بیان نقدهای عمیق، «کلثوم ننه» را به اثری ماندگار تبدیل کرده که همچنان می تواند الهام بخش اندیشمندان و پژوهشگران باشد. از احکام مضحک وضو و غسل در حضور آرایش، تا آیین های عجیب عقد و نذورات واجب سمنو و شله زرد، هر بخش از این کتاب آیینه ای است که نه تنها باورهای گذشته، بلکه گاه سایه هایی از آن ها را در امروز نیز به ما نشان می دهد. «کلثوم ننه» با وجود گذشت قرن ها، همچنان دعوت به تأمل در ریشه های فرهنگی و اجتماعی خرافات می کند و به عنوان یک اثر کلاسیک در ادبیات فارسی، راهنمایی برای درک بهتر گذشته و روشن بینی در زمان حال باقی مانده است. مطالعه این کتاب، تجربه ای فراموش نشدنی از سفر به دل تاریخ و فرهنگ ایران است که هر خواننده ای را به فکر فرو می برد.